Üretim ve hizmet sektörlerini ve tabii ki ticareti belirli kurallara bağlayacak bazı kavramları hızlıca öğrenip uygulamaya koymamız gerekiyor. Son zamanlarda özellikle üretim sektörünü yakından ilgilendiren ve çok sıklıkla duyduğumuz bir tabir Life Cycle Asessment. Bu kavram nedir ne değildir aşağıda kısaca izah etmeye çalıştım.
Life Cycle Assessment
LCA (Life Cycle Assessment-Yaşam Döngüsü Analizi) ISO 14040/44 standartlarına göre bir ürünün, servisin veya bir prosesin hammaddelerinin elde edilmesinden başlayarak, işleme, üretim, kullanım, yaşam sonu ve bertarafına kadar tüm yaşam döngüsü boyunca çevresel etkilerinin hesaplandığı, ölçülebildiği, raporlanabildiği, kaynak verimliliği ve atık oluşum miktarı dâhil bilgiler veren bir değerlendirme yöntemidir. LCA analizi yapmanın avantajları başlıca; ürünlerin ve üretim sistemlerinin çevresel sürdürülebilirliğinin çeşitli yaşam döngüsü safhaları boyunca ölçülebilmesi, ürünlerin yaşam döngüsünün her aşamasında önemli çevresel etkilerini belirlenmesi ve potansiyel iyileştirmeler için karar alma sürecine yardımcı olmasıdır.
LCA yöntemi bir ürün ya da hizmet üretiminde kullanılan hammaddelerin elde edilmesinden başlayarak, ilgili tüm üretim, sevkiyat, tüketici tarafından kullanım ve kullanım sonrası atık olarak bertarafı da kapsayan yaşam döngüsünün farklı aşamalarındaki çevresel etkilerini belirlemek, raporlamak ve yönetmek için kullanılır. Söz konusu çevresel etkiler iklim değişikliği, stratosferik ozon tabakasındaki incelme, ötrifikasyon, asidifikasyon, toksik emisyonlar gibi doğal kaynak tüketimi bazlarında değerlendirilir. LCA bir ürün ya da hizmetin tüm yaşam döngülerini ve bunların birbiriyle bağlantılarını bütünsel olarak değerlendirir. Bunun sonucunda değerlendirilmekte olan ürün ya da hizmetin “beşikten mezara” tüm süreçlerinde ortaya çıkabilecek her tür çevresel etki kümülatif olarak ortaya konmuş olur. Geleneksel çevresel etki değerlendirme araçlarında çoğunlukla göz önünde bulundurulmayan hammadde eldesi, sevkiyat ve nihai bertaraf gibi aşamalar da LCA yönteminde değerlendirmeye alınan aşamalar arasında bulunmaktadır.
LCA analizi ile ilgili markaların çeşitli çalışmaları bulunmaktadır. Leather Working Group (LWG) ticaret kuruluşu (2021), deri endüstrisinde şimdiye kadar yapılmış en büyük yaşam döngüsü değerlendirmesi (LCA) çalışmasının başladığını duyurmuştur. LCA analizi, şimdiye kadar kaydedilen ilerlemeleri ve deri üretiminin çevresel etkisini azaltmanın önündeki zorlukları göstermek için önemli bir araç olarak kullanılacaktır. ISKO raporuna göre (2020), tekstil tedarik zincirindeki etkileri tam olarak anlamak ve iyileştirmeler yapmak için 25.000’den fazla denim ürünlerinin ISO 14040 ve ISO 14044'e uygun LCA analizi yapılmıştır. Inditex’in yıllık raporuna göre (2020), hammaddeleri çevre dostu hale getirmek için, geri dönüştürülmüş malzemeler ve daha sürdürülebilir bir şekilde üretilen malzemeler kullanılmaktadır. Join Life standardına sahip tüm giysilerin, organik pamuk, suni selüloz elyaflar, geri dönüştürülmüş polyester gibi hammaddeler kullanarak negatif etkilerinin azaltılması sağlanmaktadır ve ürünlerin sınıflandırılması yapılmaktadır. Bu sınıflandırma, Yaşam Döngüsü Analizine (LCA) dayanmaktadır.
LCA bir ürünün veya prosesin yaşam döngüsünün genellikle ham madde temini, imalat, kullanım ve geri dönüşüm ya da atık yönetimi olmak üzere 4 aşamasını içerir; Bir ürünün yaşam döngüsü, üretim için gerekli olan ham madde ve enerjinin temini ile başlar. Bu maddelerin temin edildiği noktadan işleneceği noktaya taşınması da bu basamağa dâhil edilebilir veya ayrı bir yaşam döngüsü olarak incelenebilir. İmalat basamağı sırasında, ham maddeler ürün veya paketlemeye iletilir. Ürün veya paket daha sonra tüketiciye ulaştırılır. İmalat basamağı üç ayrı alt basamaktan oluşur: malzeme imalatı, ürün fabrikasyonu ve dağıtımdır. Kullanım/ Yeniden kullanım/ Bakım basamağı tüketicilerin ürünleri kullandıkları, yeniden kullandıkları ve bakım yaptıkları aşamaları içerir. Ürünler tüketiciye ulaştırıldıktan sonra, kullanımlarına ilişkin tüm faaliyetler bu basamağa dahildir. Bunlar ürün saklama ve tüketiminden kaynaklanan enerji ihtiyaçlarını ve oluşan atık ve emisyonları da içerir. Ürünün kullanılabilir kılınması için bakım yapılması, onarılması veya servise götürülmesi gerekebilir. Tüketici ürüne artık ihtiyaç duymadığında ürün ya geri dönüştürülür ya da atılır. Geri dönüşüm/atık yönetimi basamağı ürün veya malzemenin kullanımı sona erdikten sonra ortaya çıkan enerji gereksinimlerini ve oluşan atıkları içerir.
1960’lı yıllarda çeşitli ürünlerin karşılaştırılması ve çevreye olan etkilerinin tüm yaşam döngüleri bazında belirlenmesi amacıyla başlatılan çabaların bir sonucu olan LCA yaklaşımı günümüzde AB ülkeleri, ABD, Japonya, Kore, Kanada ve Avusturalya gibi pek çok ülkede çevre politikalarının ve gönüllü pek çok girişimin temel aracı haline gelmiştir. Bu yoğun kullanıma paralel olarak LCA’ya farklı etki kategorileri (biyoçeşitlilik, gürültü, vd.) eklenmiş ve çeşitli projelerin toplumsal ve ekonomik boyutlarıda LCA ile değerlendirilmeye başlanmıştır. AB’nin LCA’nın geliştirilmesi ilişkin desteklediği CALCAS (Co-ordination Action for innovation in Life Cycle Analysis for Sustainability) projesinin en önemli çıktılarından birisi de Yaşam Döngüsü Sürdürülebilirlik Analizi yaklaşımıdır. Bu yaklaşım LCA’nın sürdürülebilirlik çalışmaları özelinde gereksinim duyduğu bilgi, model, araştırma, vb.ye ilişkin gereksinimlerin saptanıp, tamamlanmasına yöneliktir. Sürdürülebilir kalkınma, AB’nin en temel amaçlarından birisi olarak, AB çalışmalarında gittikçe önem kazanan bir konudur.
AB Ortak Araştırma Merkezi (Joint Research Center- JRC), AB’nin sürdürülebilir kalkınma hedefini özel ve kamu sektörlerinde yaşam döngüsü bazlı düşünme ve analizinin yaygınlaştırılması bazında desteklemektedir. JRC’nin bu kapsamda yürüttüğü çalışmalar arasında: Avrupa LCA platformu, Uluslararası LCA referans sistemi el kitabı, LCA bazlı izleme indikatörleri, Yaşam döngüsü bazlı atık politikaları kılavuzu, LCA bazlı arazi kullanım analizi, Karbon ayak izi gibi araçlar bulunmaktadır. Ticaret ve Çevre Komitesinin gündeminde tartışılan konulardan birisi de çevresel etiketleme programları (eco-labelling), paketleme, geri dönüşüm, yeniden kullanım, atık yönetimi, çevre vergileri ve ihtiyat tedbirleri (precautionary principle) gibi çevre politikası araçlarının kullanımına ilişkindir. Bu düzenlemelerin etkili çevre politikası araçları olduğu ve tüketiciler arasında çevre bilincinin artmasına önemli katkılar sağladığı dile getirilmekte, bununla birlikte, bu düzenlemelerin çok sınırlandırıcı olmaları halinde ve ülkeler arası farklılıklara bağlı olarak, olumsuz ticari etkiler doğurabileceği belirtilmektedir. Örneğin, çevresel etiketler, Komitenin tartıştığı en önemli gündem maddelerinden biridir. Çevresel etiketleme programları, nihai ürünlerin özellikleri veya içerikleri (content) gibi nisbeten basit kriterlere dayandırılabildiği gibi, "yaşam döngü analizi" (Life Cycle Analysis-LCA) gibi daha karmaşık ölçütlere dayanarak düzenlenebilmektedir. İkinci kriter de, ürünlerin üretim süreçleri, işleme ve üretim yöntemleri (Process and Production Methods-PPMs) ile ilgili özellikleri esas alınmakta, bu yaklaşım öngörülemeyen veya gizli ticari korumacılık gibi sonuçların doğması riskini taşımaktadır.