Avrupa Birliği’nin sürdürülebilir kalkınma gündeminin adeta anayasası olan Avrupa Yeşil Mutabakatı’nın önemli bir yapıtaşı da Döngüsel Ekonomi Eylem Planı… Avrupa Komisyonu bu eylem planı kapsamında 30 Mart 2022 tarihinde bazı öneri paketleri sundu. Bu öneri paketleri, sürdürülebilir ürün üretimini bir kural haline getirmek, döngüsel iş modellerinin gelişimini kolaylaştırmak ve tüketicinin daha yeşil tercihler yapabilmesini sağlamakla ilgiliydi.
Sürdürülebilir ürün üretimi için eko-tasarım ilkelerinden söz ediliyordu bu paketlerin birinde.
Paketin amacı Avrupa iç pazarında dolaşımda olan ürünlerin yaşamları boyunca neden oldukları olumsuz çevresel etkileri azaltmak. Şöyle söylüyordu komisyon:
“Piyasadaki ürünler gereksizce olumsuz çevresel etkilere neden oluyor. Bu yasal düzenlemeyle sürdürülebilir hammaddenin arz-talep dengesi güçlendirilecek, sürdürülebilir üretimin yolu açılacak ve sürdürülebilir ürünlere rekabet avantajı sağlanacak.”
İçinde bulunduğumuz tüketim ortamı her gün daha fazla ürün kullanmamızı ve tüketmemizi pekiştiriyor. Piyasaya sürülen ürün sayı ve çeşitliliği, her geçen gün artıyor. Teknolojik sıçramaların da yardımıyla ürünlere bağımlılığımız da artıyor. Örneğin COVID-19 krizi boyunca hayatımızın önemli bir parçası olan bilgi ve iletişim teknolojileri, günlük yaşantımızda vazgeçemediğimiz mobilyalar ve ev aletleri… Serbest piyasa koşullarında her tür ürünün pazara rahatça girdiğini ve dolaştığını, tüketicinin seçeneklerini artırdığını görüyoruz.
Ancak tüm bu ürünlerin çevresel yükü, olumsuz çevresel etkileri var. Avrupa Komisyonu’nun önerisi bütün bu ürünlerde eko-tasarım yaklaşımını uygulayarak ürünlerin olumsuz çevresel etkilerinin azaltılmasıyla ilgili. Düzenleme, döngüsel ekonomi eylem planındaki döngüsellik ve sürdürülebilirlik boyutlarının üzerine kuruyor eko-tasarım kriterlerini.
Nedir bu eko-tasarım kriterleri derseniz, şöyle sıralayalım:
Dayanıklılık, Güvenilirlik, Yeniden kullanılabilirlik, Güncellenebilirlik, Onarılabilirlik, Bakım ve yenileme imkânı, Tehlikeli madde içerme durumu, Enerji kullanımı veya enerji verimliliği, Kaynak kullanımı veya kaynak etkinliği, Geri kazanılmış madde içeriği, Yeniden imalatının ve kaliteli maddesel geri dönüşümünün mümkün olup olmaması, Maddesel geri kazanımın mümkün olup olmaması, Çevresel etkileri, karbon ve çevre ayak izi, Beklenen atık madde üretimi…Komisyon, bu düzenlemeyle AB’nin iklim hedeflerine, çevre ve enerji hedeflerine katkı koymayı planlıyor. Aynı zamanda ekonomik kalkınmayı destekleyerek yeni iş fırsatlarının ortaya çıkmasını sağlamaya çalışıyor.
Maddeler daha dayanıklı olursa, değerleri mümkün olduğunca korunabilirse, ürünlerin içindeki geri kazanılmış madde oranı artırılabilirse, bu ürünlerden vazgeçmeden madde bağımlılığımızı azaltmak mümkün olabilir. Pandemi gibi, savaş gibi olağanüstü şartlar, küresel tedarik zincirlerinin ne kadar hassas olabileceğini gösterdi bize içinde bulunduğumuz zaman diliminde.
Komisyon, yeni Eko-tasarım direktifiyle AB piyasalarını daha sürdürülebilir hale getirmeyi planlıyor. Önerilen direktif, elektronik ürünlerde, bilgi ve iletişim ekipmanında, tekstil ürünlerinde, mobilyalarda, çelik, çimento ve kimyasal karışımlarda özellikle tehlikeli kimyasal maddelerin bulunup bulunmadığını sorguluyor. Yeni düzenleme yürürlüğe girene kadar, hâlihazırda bulunan Eko-tasarım direktifinde yeni bir Eko-tasarım ve Enerji Etiketleme iş planının 2022-2024 arasında uygulanacağı ve enerjiyle ilgili tüm ürünlerde kriterlerin daha fazla sorgulanacağı belirtiliyor.
Çevre İçin Tasarım Yapmak
Tasarımı çevre için yapmak veya çevre bilinci olan tasarım yapmak… Üretimin yeni ilkelerinden biri bu olacak gibi görünüyor. Bir ürünün geliştirilmesinden imalatına, kullanım ömrünü tamamladıktan sonraki yaşantısına kadar uzanan bir “yaşam döngüsü” düşüncesiyle tasarım yapmak. Bu anlayış ürün ve süreç tasarımına çevresel değerlendirmelerin sistematik entegrasyonunu gerektiriyor. Ürünün tüm yaşam döngüsü boyunca hem maliyetinin hem de olumsuz çevresel etkilerinin azaltılmasına odaklanıyor.
Örneğin elektronik bir ürün tasarımcısı, ürünü tasarlarken hem enerjiyi etkin kullanan modları, hem de enerji tasarrufu yapan modlara geçiş kolaylığını değerlendirmeli yaptığı tasarımda. Diğer taraftan insan ve çevre için zararlı olabilecek bir tehlikeli madde kullanmaktan kaçınmalı tasarımında. Bunun yanında hammaddeyi ve kimyasal maddeyi mümkün olduğunca az kullandığından emin olmalı. Ürünün ambalajının minimum düzeyde olması, kullanım ömrünü tamamlayan ürünün parçalarına kolay ayrılabilmesi, pil kullanım verimi ve geri kazanımının mümkün olması tasarımda değerlendirilmesi gereken diğer faktörler. Gittikçe büyüyen atık yönetimi problemine karşı, yeniden kullanım, geri dönüşüm ve geri kazanım seçeneklerinin varlığı ve nasıl uygulanacağı tasarımda mutlaka göz önünde bulundurulmalı.
Kurumların sürdürülebilirlik performansı ölçülürken, tasarımcıların ürünlerle ilgili beş yeşil odak alanını raporlamaları önem kazanıyor: Enerji, ürün ağırlığı, ambalaj, tehlikeli madde içeriği ve geri kazanılabilirliği.
Komisyonun sunduğu öneri şimdi müzakere masasında… Süreç tamamlandığında, tüm tedarik zincirlerini etkileyecek değişiklikler konuşuluyor olacak. Bütün bunların aciliyetinin temelinde de hızla yaklaşan küresel ısınma krizi olduğunu unutmamak lazım.