Bundan 15 sene öncesine kadar Bursa üzerine çok az kitap yazılırdı. Makalelerin sayısı azdı. Çünkü konuyu bilenler yazıyordu. Artık iş çığırından çıktı. Gazete haberlerini kendi bildikleriyle harmanlayıp iki kapağın arasına kitap haline getiriliyor. Yıllarca o konuyla ilgili ne yazılmış diyerek literatür taramak yok. Benden önce bu kaynaklar nasıl kullanılmış demek yok. Kaynakları sorgulamak yok.
Konuyu bilen biri kaynakçaya bakıp hemen intihali anlayabiliyor. Bilmeyenler ne yapacak? Literatür okunmadığı için yapılan yanlışları ve intihal yapıldığını söylediğin zaman “Sen, benim kitabımı kötülüyorsun” diyorlar. İnsanlar yıllarca araştırma yapıp sadece bir kitap yazabilirken sen yılda nasıl 6-7 kitap yazabiliyorsun sorusuna cevap yok.
Bursa’da entelektüelim diye gezenler kaynakça ile kitaptaki bilgilerin uyumu kontrol edecek bilgi düzeyinde değil. Kitap hediye edilmiş ise zaten susmak zorunda kalıyor. Bir de aman kimseyle aram bozulmasın deyinler var. Yanlışları söyleyenler kötü oluyor. Bu konuda çok dertliyim. Bir örnek vereyim.
Sinema ile ilgili kitap, makale ve yüksek lisans tezlerinde çok kullanılan bilgi var.
Nahit Kayabaşı, 26 Ocak 1999’da Akkılıç Kültürevi’nde Murat Akgün ile yaptığı söyleşiyi Bursa Defteri’nin 1. sayısında, Mart 1999’da yayımlar. Murat Akgün şunları anlatır:
“O zamanlar Yıldırım’da oturuyorduk. 23 Nisan İlkokulu’nda okuyordum. Üçüncü sınıftayken, bir gün dediler ki, sinemaya gidilecek! İstiklal Harbi’ne dair bir film oynuyormuş. Galiba 1929’un sonuydu. Beşer kuruş topladılar bizden, doğru Muallimler Birliği Sineması’na götürdüler. Bugünkü Setbaşı İlköğretim Okulu’nun bulunduğu yer… Eski bir Ermeni kilisesini boşaltmışlar, sinema yapmışlar. Altta, sandalyeden daha güzel, tek tek yapılmış, güzelce düzenlenmiş oturulacak yerleri, açılır-kapanır kanapeleri vardı. Makinist yeri üst bölümdeydi. İşte o gün tanıştım sinemayla. Sessiz bir film gösterdiler. Zannediyorum Ateşten Gömlek’ti, Halide Edip’in romanından yapılmış.”
İşin üzücü tarafı bu metin birçok kaynakta Bursa’nın ilk sinema salonu ve sinema tarihinin başlangıcı olarak yazılıyor. Raif Kaplanoğlu’nun Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Bursa kitabında sinemanın başlangıcı konusunda bilgi var. Bu kitabın neden okunmadığını anlayamıyorum.
Ermeni Kilisesi sinema olarak kullanılmadan önce tiyatroya çevrilmişti. Semih Günver Bir Kiraz Ağacı Olsaydım adlı kitabında 1925 yılında kilisenin tiyatroya nasıl dönüştürüldüğünü ve sekiz yaşındayken gördüklerini anlatır. Kitapta Rum kilisesi diye yazar. Ancak burası Ermeni Kilisesidir. Anılarını 1986 yılında yayımlamıştır. Arada 61 yıl olduğu için hafızası yanıltmıştır.
Hocaalizade Caddesi’nde, Atatürk Ortaokulu’nun olduğu yerden çekilen kilise ve okulu gösteren fotoğrafın dışında Sibel Gök’ün yaptığı sözlü tarih çalışmaları konuyu daha iyi aydınlatmıştır. 2014 yılında yayımlanan Bursa’nın Tarihi Mahalleleri III kitabına bakabilirsiniz.
Emin Bilgin 23 Kasım 2012’de şunları söyler: “Jandarmayı hemen geçince papazın evi bulunuyordu. Daha sonra vali konağı olarak kullanıldı. Kocaman bir bahçe içinde, büyük balkonlu, güzel bir evdi. Setbaşı İlkokulu önceden cadde üzerindeydi. Şu anda BİM Market’in bulunduğu yer eskiden kiliseymiş. Kilise daha sonra Mehmet Sami Türknar’a ait Türknar Tütün Deposu olmuş. Oradan yukarıya Milli Eğitim Müdürlüğü’nün bulunduğu binalarda yine tarihi binalardı. Bu binalardan bir tanesi papazların, bir taneside rahibelerin kaldığı yerlermiş. Papazların kaldığı yere daha sonra üç sınıflık Nilüfer İlkokulu yapılmıştı.” [Ertan Göksever 3 Ocak 2013’te bu okulla ilgili olarak burasının üç sınıflık Yirminci Okul adıyla açıldığı söyledikten sonra yerini Milli Eğitim Müdürlüğü’nün olduğu yer olduğunu söyler.] İpekçilik Caddesi’nden çıkarken sol tarafta, hemen okulun karşısında Papazın evi vardır. Emin Bilgin sözlerinin devamında şöyle der: “Şu anda Çelebi Mehmet Lisesi’nin bulunduğu yer önceden manastırmış. Manastırın eski kapısı hâlâ duruyor. Hatta kapının iki yanındaki fenerlerde iki üç sene öncesine kadar duruyordu; yakın zamanda çaldılar.”
Cumhur Cemal Güleçman 19 Kasım 2012’de şunları söyler: “Şu anda BİM marketin bulunduğu apartmanın yerinde tütün deposu vardı.”
Lerzan Akbaş 15 Kasım 2012’de şunları söyler: “O zamanlar Orman Lokali’nin olduğu yer Vali Konağı idi... Şu anda BİM Marketin bulunduğu binanın olduğu yerde bir kilise vardı. Sonradan orası tütün deposu oldu. Maskları, amforaları, sahnesi, orgu duruyordu. Konser salonu varmış; annemler oraya konserlere gidiyorlarmış. Sonradan tütün deposu oldu. Kızlar orada tütün kıyarlardı. 1980 yıllarından sonra da yıkıldı. Onun biraz yukarısında şu anda kütüphane olan yerde de Nilüfer İlkokulu vardı. Bahçesinde dönme dolap, salıncaklar bulunuyordu. Akşamları arkadaşlarla, gider, dönerdik. Dörtçelik İlkokulu’nun eski ismi de 24 Temmuz İlkokulu’ydu. Dörtçelik o okulu yıkıp şuan ki yeni okulu yaptı ve okulun ismi de Dörtçelik İlkokulu olarak değişti.”
BİM Market’in yerine 2016 yılında Seyhan Ekspres Market açılmıştır.
Setbaşı’ndaki Ermeni kilisesi, 1915-1925 yılları arasında boş durmuştur. 1980’li yıllarda kilise ve okul yıkılmıştır. Setbaşı Ortaokulu’nun olduğu yerde eskiden Ermeni Okulu, üst tarafında apartmanların olduğu yerde ise Ermeni Kilisesi vardı.
Kilisenin yeri hâlâ birçok yazıda, Setbaşı İlköğretim Okulu’nun olduğu yer olarak tarif edilmektedir. Bu bilgi yanlıştır. Murat Akgün 1921 yılında Gemlik’te doğmuştur. Eski kilisede film seyrettiği zaman sekiz yaşında ilkokul öğrencisidir. 1929 yılında kiliseye sinema filmi seyretmeye gitmiş, gördüklerini 1999 yılında anlatmıştır. Arada 70 sene var.
Ermeni kilisesi tiyatroya çevrilmiş, ancak burayı Türk Ocağı Tiyatrosu adlandırmak yanlıştır. Çünkü Türk Ocağı’na ait anlamı oluyor. Burayı Muallimler Birliği de kullanmıştır. Muallimler Birliği Sineması olarak adlandırmak yanlıştır. Aynı şekilde Muallimler Birliği’ne ait anlamı oluyor. Dönemin kaynaklarında ne Türk Ocağı Tiyatrosu ne de Muallimler Birliği Sineması ifadesi vardır. Burayı ihtiyaca göre birçok kurum kullanmış, bina satıldıktan sonra tütün deposu dahi olmuştur.