Biz görürüz veya göremeyiz orasını bilemeyiz ama şu bir gerçek, ileride dünya tarihinde önemli bir bölüm olarak yazılacak bir dönemden geçiyoruz. Bir yandan iklim değişikliği, bir yandan Covid ve diğer yandan yapay zekâ ile ABD-Çin veya ABD-Rusya çatışmaları, ileride tüm ayrıntıları ile insanlık tarihinin çok önemli bir bölümünü oluşturacak.
Bu yazıda biz sizlere, içinde bulunduğumuz koşulların hızla değişmesi nedeniyle enflasyon ölçümünün hatalı olduğunu anlatacağız. Koşulları salgının değiştirmesinden söz edeceğiz.
“Ah Covid, yaktın bizi Covid!” desek yalan olmaz.
Enflasyon sepetlerini bile yerinden oynattı bu Covid.
Hatırlayalım ne çok sözümüz var sepet ile ilgili:
Sepet sepet yumurta sakın beni unutma…
Üzümü çok duyduğun yere sepeti ufak götür…
Sepet havası çalmak…
Sürü sepet…
Sepetlemek…
“Sepetleme”nin iki anlamı var. Sepet oluşturmak ve kovalamak. Bakalım salgın enflasyon sepetini nasıl yerinden oynattı? Bildiğiniz gibi enflasyon, zaman içinde mal ve hizmetlerin fiyatlarının artması ve enflasyon ölçümü bir sepet oluşturularak yapılıyor.
Şu sepet işi ile bir ilgilenelim. Sepet deyip geçmeyin ha, enflasyonu ölçmenin en kritik noktası olan bu sepet, hanehalkı bütçe anketleri ile oluşturuluyor. Az sonra göreceğiz ki bu salgın, 2020 yılı hanehalkı bütçe anketinin yapılmasını da engellemiş…
“Alışveriş sepeti” veya “enflasyon sepeti” denilen şey, hane halkı tarafından satın alınan mal ve hizmetlerin içinde bulunduğu sepet. Enflasyonu ölçmenin uygun yolu, haneler tarafından satın alınan mal ve hizmetleri içeren çok büyük bir "alışveriş sepeti" hayal etmekten geçiyor. Sepetteki çeşitli ürünlerin fiyatları zamanla değiştikçe, sepetin toplam maliyeti de değişiyor. İlke olarak sepet, hane halkları tarafından satın alınan tüm tüketim mallarını ve hizmetlerini ve bunları sağlayan mağaza veya satış noktasında ölçülen fiyatları içeriyor. Örneğin İngiltere’de İnternet’teki alışveriş noktaları da bu işe dâhil. (https://www.ons.gov.uk/economy/inflationandpriceindices/articles/ukconsumerpriceinflationbasketofgoodsandservices/2021)
Bizde değil…
Hayali bir hanehalkı düşünelim ve bu aile sürekli peynir, ekmek, domates yesin; belediye otobüsü ile işe veya okula ve ayda bir kez de sinemaya gitsin. Ailenin enflasyon sepetini işte bu. İçinde gıda var, ulaşım var ve eğlence var.
Eğer böyle bir sepet oluşturup, mal ve hizmet gruplarına göre bunların sepet içindeki ağırlıklarını belirleyip, zaman içinde mal ve hizmetlerin fiyatlarının artış veya azalış yüzdelerini belirlersek enflasyonu ölçmüş oluruz. Zaman içinde derken, aydan aya, yıldan yıla veya bir baz yıla göre artış veya azalışların ölçülmesinden söz ediyoruz.
Burada doğal olarak en kritik nokta, enflasyonu hangi ortalama ailenin sepetine göre ölçeceğiniz sorusu. Bunu şimdilik bir yana bırakıp, başka bir noktaya dikkat çekelim. Unutmayalım enflasyon sepeti denilen şey, enflasyon hesabındaki mal gruplarının ağırlıklarını belirliyor. Onun için önemli. Şimdi de Anadolu Ajansı’nın bir haberini, italik yerlere dikkat ederek okuyalım:
“2021 yılında TÜFE'de 81 ilin tamamı ve 225 ilçe kapsamında, 27 bin 980 iş yeri ve 4 bin 274 konuttan (kira), 415 madde, 901 madde çeşidi için her ay yaklaşık 550 bin 632 fiyat derlenecek…Kovid-19 salgını döneminde toplum sağlığına risk oluşturmamak için Nisan 2020 itibarıyla TÜİK'in tüm hane halkı anketlerinde yüz yüze görüşme uygulaması geçici süreyle durduruldu. Bu sebeple TÜFE ağırlıklarının temel veri kaynağı olan, kapsamı gereği farklı bir veri derleme yöntemiyle uygulanması mümkün olmayan hane halkı bütçe anketi, 2020 yılı için tamamlanamadı. 2021 yılı TÜFE ağırlık güncellemesi EuroStat'ın konuya ilişkin kılavuzunda belirtilen yöntemler doğrultusunda hesaplandı.” (https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/tuik-enflasyon-sepetindeki-urunleri-ve-agirliklarini-guncelledi/2132263)
Ne olmuş?
Toplum sağlığına risk oluşturmamak için Nisan 2020 itibarıyla TÜİK'in tüm hane halkı anketlerinde yüz yüze görüşme uygulaması geçici süreyle durdurulmuş...
Ne olmuş?
Hane halkı bütçe anketi, 2020 yılı için tamamlanamamış…
2021 yılı TÜFE ağırlık güncellemesi, EuroStat'ın konuya ilişkin kılavuzunda belirtilen yöntemler doğrultusunda hesaplanmış.
Yani…
Salgın bizim alışveriş sepetlerini değiştirmiş ama bu etki, doğru dürüst belirlenememiş. Salgın bizim alışveriş sepetlerini nasıl değiştirdi? Evden çıkmayan insanlar büyük ölçüde gıda alışverişi yaptı. Evlere kapalı olduğumuz dönemde, enflasyon sepetinin içi büyük ölçüde gıda ürünleri ile doldu ve enflasyon sepeti bu şekilde değişti.
Şimdi dikkat. Aşağıda dipnot vereceğim kaynak, salgın göz önüne alınarak enflasyon oranı hesaplanırsa, bunun ABD ve ilgili 16 ülkeden 10’unda daha yüksek olduğunu ortaya koyuyor.
Kısaca geleneksel yöntemler, böyle olağanüstü dönemlerde enflasyonu doğru dürüst ölçmüyor:
“Covid-19 Pandemisi, tüketici harcama modellerinde enflasyon ölçümünde önemli önyargılar oluşturabilecek değişikliklere yol açtı. Resmi sepet ağırlıklarını güncellemek ve Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE) üzerindeki etkisini tahmin etmek için ABD'deki kredi ve borç işlemlerinden toplanan verileri kullanıldı. Hem manşet hem de çekirdek endeksler için Covid enflasyon oranının ABD'deki resmi TÜFE'den daha yüksek olduğu belirlendi. Ek olarak 16 ülkeden 10'unda Covid sepetleriyle de benzer sonuçlar bulundu. ( Bu 10 ülke arasında Türkiye’de var. NG). Sosyal mesafe kuralları ve davranışları, tüketicilerin artan enflasyonlu gıda ve diğer kategorilere nispeten daha fazla harcama yapmasına ve önemli deflasyon yaşayan ulaşım ve diğer kategorilere nispeten daha az harcama yapmasına neden olduğundan, fark önemlidir ve zamanla artmaktadır.” (Cavallo Alberto, “Inflastion with Covid Consumption Baskets”, Working Paper 27352 //www.nber.org/papers/w27352)
Biz bu yazıyı yazarken, Avrupa Omicron varyantı ile uğraşıyor. Muhtemelen ABD ve Avrupa’da yine uzaktan çalışma koşulları gündeme gelecek. Salgın bizim ve dünyanın hayatını allak bullak etti.
Evden çalışanların veya evde işsiz oturanların enflasyon sepeti kökten değişti!
Sosyal mesafe birçok şeyi değiştirdi.
Eski ölçüm teknikleri geçerli değil.
Ne enflasyon sepetimiz doğru…
Ne de enflasyonu sepetleyebildik. (Kovabildik)